عقیده ی اهل سنت و جماعت

آیا انسان مختار است یا مجبور؟

ج: انسان هم مجبور است و هم مختار. مجبور است از این حیث که الله تعالی همه چیز را برای او مقدر کرده است. مختار است از این جهت که با وجود تقدیر به او، استطاعت  و قدرت تصمیم گیری داده است. می‌تواند کارهایی را با اختیار خود انجام دهد و از کارهایی صرف نظر نماید. الله تعالی قادر است که وی را به راه راست رهنمون سازد. به دلیل این‌که الله تعالی می‌فرماید: [وَمَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ (٣٦)وَمَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُضِلٍّ أَلَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ذِی انْتِقَامٍ (٣٧)] [زمر:36،37]

«هر کس را که الله گمراه سازد، برایش هدایت کننده‌ای نیست و هر کس که الله تعالی او را هدایت کند هیچ کس نمی‌تواند گمراهش کند».

در حدیث نیز آمده است: « اعْمَلُوا فَکُلٌّ مُیَسَّرٌ لِمَا خُلِقَ لَهُ »[1]

«عمل کنید، زیرا هر انسانی برای چیزی که بخاطر آن آفریده شده آمادگی دارد».

رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ  پس از این گفتار آیه‌ی ذیل را تلاوت فرمود: [فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى (٥)وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَى (٦)فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرَى (٧) [لیل:5، 7]

«کسانی که بخشش کرده و از کارهای زشت پرهیز می‌نمایند و کارهای نیک را تصدیق می‌کنند پس توفیق دهیم او را برای رسیدن به سرای آسایش».

در این آیه برای انسان صدور اعمالی از قبیل بخشش، تقوا و تصدیق اثبات گردیده و اعلان شده است که اگر الله تعالی بخواهد او را بر انجام کارها کمک می‌کند و اگر بخواهد گمراه می‌کند و اگر بخواهد هدایتش می نماید، پس هدایت و گمراهی همه بدست اوست.

مذهب اهل سنت این است که تمام معاصی و مخالفت‌هایی که از طرف انسان سر می‌زند همه، تحت اراده و تقدیر الهی انجام می‌پذیرد، به این معنا که الله تعالی آنهارا خلق و ایجاد می‌کند.[2]

با همه‌ی این اوصاف الله تعالی از گناه گناهکاران بدش آمده و بنده را به علت گناهان عذاب می‌دهد. بنابراین، گناهانی که انسان انجام می‌دهد به خود او نسبت داده می‌شود و به اوصافی چون «مُذْنِبْ، کافر، فاجر و فاسق» موصوف می‌گردد. با این وجود تقدیر و تکوین همه‌ی امور به الله تعالی نسبت داده می‌شود؛ بدون شک‌ که در آفرینش او حکمتی نهفته است. در ملکیت او هیچ اتفاقی نمی‌افتد مگر به اراده‌ی او.

فرقه‌ی معتزله قدرت الله تعالی را بر افعال بندگان انکار می‌نمایند. از نظر آنان بنده، خودش است که گمراه یا هدایت یافته است و قدرت عبد را از قدرت رب العبد بیشتر می‌دانند.

فرقه‌ی جبریه به مخالفت معتزله پرداخته و در اثبات قدرت برای الله تعالی مبالغه نموده و هر نوع قدرت و اختیار را از انسان سلب نموده و او را به سان مجبوری محض، بی حرکت و بی اختیار می‌دانند.

اهل سنت مذهب متوسط و میانه، را انتخاب کرده و می‌گویند: انسان، قادر بر اعمال خویش و دارای اراده می‌باشد و الله تعالی خالق انسان و پدیدآورنده‌ی قدرت و اراده‌ی اوست، بگونه‌ای که شریعت و امر و نهی پروردگار، باطل و مهمل نگشته، فعل و قدرتش بر تمام اشیا منتفی نیست.

شیخ ابن جبرین- فتاوایی در توحید- ص (52-53)